Lajkovački železnički čvor

[ivanjz]

Sve vezano za ovaj nekada jedan od najvećih železničkih čvorova uskog koloseka.

[jovanla]

.

Lajkovac je gradsko naselje i centar istoimene opstine ( 186 kilometara kvadratnih, 19 naselja i 17019 stanovnika ), u zoni dodira dve manje predeone celine zapadnog dela centralne Srbije – Gornje I Donje Kolubare, na ( 122 metra nadmorske visine ) levoj strani Kolubare – najvecim delom na aluvijalnim terasama ( 110-120 metara i 135 – 145 metara) i aluvijalnoj ravni ( 106 – 108 metara), 2 kilometara severozapadno od usca Ljiga, 29 kilometara severozapadno od Valjeva i 60 kilometara jugozapadno od Beograda. Geografske koordinate mesta su 44,369446 stepeni severne geografske sirine i 20,165277 stepeni istocne geografske duzine.
Povrsina urbane teritorije, po GUP – u iz 1984, iznosi 110 hektara, a katastarska 187 hektara ( K.O. Lajkovac). Urbanim sklopom povezuje cetiri celine : Centar, Spoljnu stanicu, Guskovacu I Potes. Odlikuje se znatnom urbanistickom uredjenoscu. Za varosicu je proglasen 1924 godine. Elektricno osvetljenje dobija 1935 godine; telefonske veze 1907 godine – zbog zeleznice; centralni sistem vodosnabdevanja 1978 – 1981; savremenu kanalizacionu mrezu delom 1960-1963, a potom 1990 godine …



Stanica Lajkovac 1936. godine

Lajkovac spade u mlada naselja. Osnovan je pocetkom dvadesetog veka. Presudan uticaj na postanak, fizionomsko oblikovanje i struktuiranje imale su kopnene komunikacije ( putevi ): Lajkovac – Valjevo i Lazarevac – Ub, a posebno uskokolosecna zeleznicka pruga Zabrezje ( na desnoj obali Save ) – Lajkovac – Valjevo, pustena u promet 1908 godine. Od tada je pruga sinonim ovog naselja, koje postaje znacajan zeleznicki cvor povezan sa Arandjelovcem (1910), Ugrinovcima ( 1919 ), Cackom ( 1922 ), Beogradom ( 1928 ).
Ukidanjem pruga uskog koloseka Lajkovac gubi ulogu zeleznicke raskrsnice, ali zadrzava tranzitni saobracajni polozaj : kroz naselje prolazi zeleznicka pruga Beograd-Bar i regionalni put Valjevo – Lajkovac, koji se na udaljenosti od 3 kilometara, kod Celija, ukljucuje u Ibarsku magistralu.
Vaznost Lajkovca jos vise ce povecati planirana izgradnja auto – puta Beograd – Juzni Jadran.

[jovanla]

.

Godine 1904. i 1905. obeležavanje pruge Valjevo - Zabrežje odredilo je konačnu lokaciju budućeg železničkog čvora - raskrsnice. Naime prvobitnim projektom njeno mesto trebalo je da bude u Jabučju. Kako je za izgradnju čvora trebalo izvršiti eksproprijaciju veće površine plodnog zemljišta, to su uticajni Jabučani uprli sve snage i uspeli da ga iz svog atara “prebace” u potes susednog sela Lajkovca tamnavskog, blizu tzv. “gospodarskog druma” (Kragujevac- Stragari- Vrbica- Šopić- Šabac). Selo Lajkovac je tada imalo 519 stanovnika.
Tu, kraj druma, nalazila se samo jedna niska, prizemna zgrada, drumska mehana, vlasništvo braće Ivanović, iz sela Lajkovca, koja je od marta 1906. godine, kada su započeti radovi na izgradnji donjeg stroja pruge, pretvorena u menzu za ishranu graditelja pruge. Bila je na mestu gde je sada stambena zgrada u kojoj su za praznik Lajkovca 1998. godine uselili stanare stare “Železničke kolonije”.
Pre izgradnje, buduća pruga je podeljena na dve sekcije: prvu Valjevo- Jabučje sa sedištem u Valjevu i šefom sekcije g. Mihailom Ilićem, i drugu, Jabučje-Zabrežje, sa sedištem u Obrenovcu, sa šefom sekcije g. M. Milosavljevićem. Obe sekcije izdate su na licitaciji 26. septembra 1905. godine i to prva sekcija Nikoli Lukiću, a druga sekcja izdata je preduzimačima S. Nikoliću i Vujiću.
Pruga je bla dugačka 67.4 kilometara, koloseka širine 0.76 metara. Građena je sredstvima odobrenim iz zajma Uprave fondova.
Kako nije bilo mehanizacije, građenje pruge je, uglavnom, izvodila prosta radna snaga bez osnovnih zaštitnih sredsatva, pa je dolazilo i do povreda radnika. Uz sve teškoće, radovi su relativno brzo napredovali, jer je povoljan ravničarski teren to omogućavao.
Završetkom pruge pripremane su svečanosti za njeno puštanje u saobraćaj, najviše u Zabrežju i Valjevu. Kako većina naroda dotle nije videla voz, to je celom trasom pruge vladalo grozničavo interesovanje za taj događaj. Danima se samo o tome mislilo i pričalo…
I, najzad, 1. septembra po starom Kalendaru ili 14. septembra po novom, 1908. godine iz Zabrežja, garava lokomotiva, okićena vencima, košuljama, čarapama i peškirima, povukla je prvi voz sa uglednim putnicima, među kojima je bio i direktor Srpske državne železnice Bader, sa saradnicima. Usput je masa sveta nestrpljivo i bojažljivo iščekivala trenutak nailaska voza, bacajući cveće na njega. Slično je bilo i u Lajkovačkom potesu, na štaciji, kako su tada, a i dugo vremena kasnije, žitelji okolnih sela zvali ovu stanicu. I danas se priča, kako su uzbuđeni dečaci iz susednih sela ugledavši prvi voz uskliknuli:
”Nana, šporet vuče šufonjere”
Tek u 16 časova, kada je prvi “Ćira“ uklizio u valjevsku železničku stanicu i uz dugi pisak stigao do slavoluka, sledilo je neopisivo slavlje. Na terenu, koji je bio iskićen cvećem, barjacima i državnim grbom, tiskala se ogromna masa radoznalog sveta, klicajući vozu i gostima. Posle pozdravnog govora i prigodnog programa, nastalo je veselje koje je trajalo do dugo u noć.
Pruga je tako predata u saobraćaj 14. septembra 1908. godine.

[presa]

Položaj Lajkovačkog železničkog čvora vidi se iz sledeće mape:

[presa]

Udaljenost stanica od čvora Lajkovac.

[presa]

Prosečno vreme putovanja od čvora Lajkovac prema važnijim stanicama.

[ivanjz]

Lajkovac stanica se sastojala od dve i to glavne stanice i spoljne stanice na trasi prema Valjevu. Raspored koloseka ovih stanica prikazan je na donjoj slici.



Sama stanica imala je 15 koloseka ukljucujuci glavnu i spoljnu. Na koleseku 1 nalazila se kolska vag i tovarni profil, dok se na drugom koloseku nalazila jama za pregledavanje lokomotiva i ovaj je kolosek bio izlazni prema Valjevu. Treci kolosek je bio prolazni kolosek iz smera Beograd - Cacak, dok je cetvrti kolosek bio ulazni iz pravaca Mladenovca. U samoj lozionici nalazio se veci broj lozionickih i radionickih koloseka. Iz slike se vidi da je iza okretaljke postojalo osam garaznih natkrivenih koloseka za lokomotive. Takodje se nalazio i obilazni kolosek za lozionicu kao i tri slepa koloseka. Spoljna stanica polularno se zvala "Triangla" je pocinjala od skretnice broj 24. Od skretnice broj 26 odvajao se prvi kolosek spoljne stanice. Lajkovacka stanica je imala ukupno 49 skretnica i 41 kolosek ukupne duzine 6.336 metara. Sve to govori o njenoj velicini.

Današnji izgled železničke stanica Lajkovac na pruzi Beograd - Bar.

[jovanla]

.


OSNIVAČI LAJKOVCA

Pruga Zabrežje – Lajkovac – Valjevo je predata u saobraćaj 14. septembra 1908. godine. Naslućujući da će Lajkovac ubrzo postati važna raskrsnica, ljudi istančanog trgovačkog sluha – osnivači buduće varošice su pokupovali placeve u neposrednoj blizni železničke stanice. To su Nikola Jovanović Aćevac, trgovac iz Valjeva; Pavle Dušić Šiljagovac; udovica Krista Buljugić i Avram Milovanović iz sela Lajkovca.


Nikola Jovanović Aćevac

Rodonačelnik tešnjarske porodice Aćevac je Nikola Jovanović, iz Leskovica, dvadesetak kilometara udaljenih od Valjeva, idući ka Mravinjcima, starim užičkim putem. Jovanovići su od roda Božića, koji slave Sv. Jovana. Inače, Božići su se doselili u Leskovice posle Kočine Krajine, pre Prvog Srpskog Ustanka, iz Prijevoraca u Starom Vlahu.
Nikola Jovanović je sin Aćimov, pa su još u Leskovicama svi dobili nadimak Aćevci, kako su bili poznati kasnije. Nikola je došao u Valjevo šezdesetih godina devetnaestog veka, završio trgovinu i otvorio sopstvenu trgovinu poljoprivrednim proizvodima. Ubrzo je počeo da izvozi robu, jedno vreme preko beogradskih trgovaca na veliko, a kada je stekao poznanastva u inostranim poslovnim krugovima, izvoz je vršio sam. Pored ranije poznatih prizvoda: pšenice, kukuruza, zobi, suvih šljiva itd. Nikola je osetio da se para može zaraditi i na artiklima kakvi su suve pečurke, lekovito bilje, a naročito suva koža. Radeći tako zaradio je velike pare, pa je mogao da sazida u to vreme najveću i najluksuzniju kuću u Valjevu. A nameštaj za novu kuću uglavnom je kupovao u inostranstvu: u Beču, Budimpešti i ostalim evropskim metropolama.
Pored kuće Aćevac je imao i etivažu za etiviranje suvih šljiva. Uz kuću je sazidan veliki magacin sa spratom za smeštaj robe. Aćevac je imao magacin i kafanu u Lajkovcu, a u Zabrežju veliki magacin. U taj magacin smeštana je roba za izvoz čekajući kad će doći lađa da je tovari. U magacin u Zabrežju je smeštana roba koja je dolazila iz evropskih trgovačkih i proizvodnih centara za potrebe Aćevčeve firme, ali i za potrebe drugih trgovaca i zanatlija u Valjevu i drugim mestima.
U Lajkovcu je Aćevac kupio veliki plac preko puta železničke stanice. Tu, gde je sada železnička ambulanta, sušene su šljive i pečena rakija, a na drugom delu placa je izgradio drugu zgradu – hotel 1909. godine. Iznad nje, u dvorištu, veliki magacin. Taj hotel, “ Aćevčevu” kafanu, vlasnik je povremeno izdavao u zakup. Hotel – kafanu držao je jedno vreme Sveta Antonović. Posle drugog svestskog rata nacionalizovana kafana nastavila je da radi pod imenom “ 17. septembar”, da bi 1971. godine bila srušena i na tom mestu je izgrađen savremeni hotel “Lajkovac”.



Zbog izuzetno povoljne lokacije, kafana je uvek imala gostiju, a naročito je dobro radila u dane kada su železničari primali plate. Tada su bivale i nezaboravne lumperajke do zore.
Koliko je Nikola Jovanović Aćevac bio bogat, najbolje se vidi iz slučaja otmice njegovog rođenog brata od strane hajduka. Oni su mu brata odveli u šumu i poslali nekoga od rodbine za Valjevo da donese 1000 dukata. Nikola se nije dvoumio. Poslao je ovu sumu, sutradan, po odvođenju brata i hajduci su ga pustili.
Nikola i Savka Jovanović su imali sinove: Aćima, Mihaila, Dragana i Aleksandra koji je umro mlad.
Trgovac Aćim je bio oženjen Stanislavom iz poznate trgovačke kuće Hadži Pavlović iz Soko Banje. Sa njom je imao sinove Nikolu, rođenog 1920. godine, Dimitrija Mišulu, rođenog 1924. godine i kćerku Radmilu rođenu 1915. godine.
Aćim je umro 6. aprila 1943. godine; Dimitrije je poginuo u Sremu 4. decembra 1944. godine; Nikola je umro 12. marta 1945. godine od posledica ranjavanja na Sremskom frontu.
Trgovac Mihailo je poginuo 6. decembra 1944. godine u zarobljeničkom logoru u Osnabriku, u Nemačkoj, prilikom bombardovanja engleske avijacije. Bio je oženjen Radom, rođenom Mladenovčankom, sa kojom je imao dve kćerke Živanu i Olgu.
Sin Nikole Aćevc, Dragan, je bio oženjen sa Teodorom – Todom, kćerkom poznatog valjevskog hotelijera Drage Sekulića. Sa njom u braku nije imao dece. Ona i on rano su umrli.
Nikola Aćevac je imao i kćerku Dragu koja se mlada udala ali taj brak nije dugo trajao.

Pavle Dušić – Šiljagovac

U centru Jabučja, krajem XIX veka imao je imanje Svetozar Paunović zvani Bata. Godine 1895. dođe Pavle Dušić, rodom iz Kolašina, sa ženom Milicom i kupi od Paunovića njivu od oko 20 ari trouglastog oblika – šiljak. Pavle to iskrči i napravi malo kuće – barake. U toj kafanici je prodavao piće i duvan. Bio je sposoban, a žena još sposobnija, da privuče mušterije. Tu su se okupljali svi viđeniji ljudi, školska, opštinska i crkvena vlastela. Kada se tu društvo okupljalo na kafu i hladnu rakiju, govorilo se “ idemo u šiljak “, a Vićentije Bajić kao predsednik opštine i najčešći posetilac prozove to mesto Šiljagovac. Tako i Pavle dobije nadimak Šiljagovac.
Pavle Dušić nije dugo ostao u Šiljagovcu. Kada je 1908. godine proradila pruga Zabrežje – Valjevo, Pavle ode i kupi plac do Aćevčevog hotela u Lajkovcu gde podiže kuću 1909. godine, a imanje u Šiljagovcu proda popu Žarku Trifunoviću.
Dolaskom u Lajkovac Pavle najpre sagradi baraku, dućan, a zatim prizemnu
zgradu – kafanu, koju su u vreeme korejskog rata gosti prozvali “Koreja”, zbog čestih tuča u njoj. Pavlovi sinovi su se odselili iz Lajkovca ali na očevini je ostao sin Živorad koga su takođe zvali Šiljagovac. Pre Drugog Svetskog Rata je kafanu držao jedno vreme u zakupu kafedžija Milorad Aćimović.
Živorad je imao kćerku Desanku Dušić koja se uda za sina Vladete i Andrijane Jolić, Uglješu , ” Ćiru”, Jovanovića. S njim ima sina Miška i kćerku Snežanu.


Krista Buljugić

Udovica Krista Buljugić se zaposlila kao kuvarica u drumskoj kafani braće Ivanović iz Sela Lajkovca koja je prerasla u menzu za graditelje pruge. Napravila je kuću nedaleko od kuće Pavla Šiljagovca; zgrada je srušena krajem osamdestih godina dvadestog veka. Krista je imala kćerku i sina. Njen sin Draga je radio kao činovnik u ložionici,a kasnije i kao opštinski pisar. Njegove kćerke Nadežda,Mirjana i Vera ne žive u Lajkovcu.

Avram Milovanović

Meštanin Avram Milovanović sa suprugom Dragom na svom imanju, kraj današnje pijace, sagradio je kuću u kojoj mu je odrasla kćerka jedinica Darinka. Njoj je u kuću došao Božidar Petrović iz Klanice. Avram se prvo zaposlio na železnici. Između ratova se bavio trgovinom, najviše izvozom sira i ćurećeg mesa. Njegova kćerka Draga i Božidar Petrović su imali kćer Nadeždu, učiteljicu i sina Slobodana –Kiću. Slobodan, poznati Lajkovčanin radio amater, je sa suprugom Radenkom rodio Gorana koji živi u Lajkovcu sa ženom i sinom.


.

[jovanla]

.


LAJKOVAC - ŽELEZNIČKI ČVOR PRUGA USKOG KOLOSEKA

Kako pruga Zabrežje – Valjevo nije bila u potpunosti završena, jer nije pošljunčena, to prolazak prvog voza kroz Lajkovac nije značio i početak redovnog saobraćaja. Tih prvih dana voz je saobraćao tek svakog drugog dana i to ne celom trasom. Prvi vozovi su bili mešoviti, jer su istovremeno prevozili i putnike i robu u putničkom, odnosno teretnom saobraćaju.
Probna vožnja se obavlja sve do 19. aprila 1909. godine kada je stupio novi red vožnje i tako počeo redovan saobraćaj putničkih vozova, iako su vozovi i dalje bili, uglavnom, mešoviti, sastavljeni od putničkih i teretnih vagona. Prvi voz iz Valjeva je polazio u 5,15, a stizao u Zabrežje u 9,15 pre podne. Iz Zabrežja je polazio u 11 pre podne, a dolazio u Valjevo u 2,30 po podne. Prvi šefovi stanice bili su u: Jabučju – Boža Lazarević, u Lajkovcu – Dušan Trifković i u Slovcu – Svetozar Đukić, a za njim Miodrag St. Pavlović.
Severnu granicu Srbije činile su tada reke Sava i Dunav. Pošto je, zavođenjem carinskog rata 1906. godine od strane Austro Ugarske, granice bila zatvorena za izvoz to i ova pruga nije imala odgovarajuću rentabilnost. Kako je u zimskim mesecima Sava bila često zaleđena, pa bi prestajala rečna plovidba i prekidana veza sa Beogradom, to su valjevski poslanici u skupštini često morali da ‘’ brane ‘’ značaj ove pruge. Sve te okolnosti diktirale su potrebu što hitnije izgradnje pruge od Lajkovca do Aranđelovca ( čije je obeležavanje započeto još u proleće 1904. godine ) i povezivanja sa postojećom prugom Aranđelovac – Mladenovac koja je predata saobraćaju još 10. novembra 1904. godine. Ova pruga bi prolazila pored bogatih nalazišta lignita, nemetala, mermera i drugih ruda i povezivala bi bogatu kolubarsku dolinu sa prugom Beograd- Niš, preko koje bi omogućavala izvoz prema Solunu.
Obeležavanje trase ove pruge završeno je aprila 1907. godine i 5. maja već održana licitacija. Pruga je ustupljene najjeftinijem ponuđaču iz Smedereva 6. juna 1907. godine koji je radio samo donji stroj i završio ga početkom 1909. godine. Gornji stroj izgradila je Direkcija za građenje.
Dužina pruge izniosila je 42 km. Glavnom saobraćaju predata je 10. juna 1910. godine. Ovom prugom su se dovezli beogradski studenti ekskurzanti sa profesorom doktorom Jovanom Erdeljanovićem u leto 1910. godine iz Šumadije u selo Lajkovac, gde su ispitivali i zabeležili važnu etnološku građu o ovom selu .
Dalekovidost optimističke prognoze dopisnika beogradske ‘’ Pravde ‘’ od 8. 8. 1909. godine pokazala se dosta tačnom. Nime, on je tada zapisao budućnosti Lajkovca:

Ima jedno mesto na našoj železničkoj pruzi, koje se podiže sa američkom brzinom. To je Lajkovac, u kome će se uskoro ukrštati naša železnička pruga sa aranđelovačkom, a nešto docnije i sa milanovačkom i šabačkom prugom. Sem toga to mesto leži u sredini najrodnijeg i najbogatijeg kraja ne samo u valjevskom već i u obližnjem beogradskom okrugu. Zbog toga su mnogi valjevski trgovci počeli u Lajkovcu podizati svoje magacine, a veliki izvoznik iz Valjeva gospodin Nikola
Jovanović pristupio je zidanju jednog hotela, koji tako potreban Lajkovcu. Vremenom će se u Lajkovac premestiti veći deo Uba i Lazarevca, koji neće moći održati konkurenciju ovog mesta. Zato bi opštinski sud Lajkovački trebao, dok je još mesto u osnivanju, da izgradi, razume se pomoću stručnih lica, regulacioni plan, te da se građevine ne podižu, kako ko hoće i gde hoće. Ako se to sada ne učini, docnije će biti dockan.

1911. godine počelo se sa gradnjom pruge Čačak – G. Milanovac – Lajkovac- Obrenovac – Beograd, ali je i gradnja ove pruge ometana Balkanskim i Prvim svetskim ratom. Prvi projekat je predviđao izgradnju mosta na Ljigu i železničku stanicu u Ćelijama ali do njegove realizacije nije došlo zbog Austro- Ugarske okupacije (1915 – 1918).



.

[ivanjz]

Jagafoto je postavio ove lepe fotografije železničkog čvora Lajkovac.





Obadve fotografije pokauzuju svu veličinu ovoga čvora.